Kweekschool voor de Zeevaart

ss Nieuw Amsterdam
Kapitein George J. Barendse

Op de eerste foto zie je mijn oudoom George J. Barendse als kapitein. Hij is geboren op 23 januari 1884 (zijn vader - een van mijn overgrootvaders -  was de acteur Barend Barendse). Ook George J. Barendse volgde zijn stuurmansopleiding aan de Kweekschool voor de Zeevaart in Amsterdam, van 21-08-1899 tot 15-12-1903. Zijn schoolresultaten zijn terug te vinden in een van de comportementboeken, een kopie staat hieronder. In 1939 volgde hij de dat jaar als gevolg van de oorlogsdreiging verplichte cursus 'Handelsbescherming in Oorlogstijd' (zie ook de pagina Zeeverkeer).

Ook zijn oom Gerrit Barendse, geboren op 22 juni 1844, bezocht de Kweekschool, van 28-08-1858 tot 06-10-1862. Hij werd later een succesvol rijtuigmaker in Semarang, op Java.

George J. Barendse heeft gevaren bij de Holland-Amerika Lijn (HAL) en was o.a. gezagvoerder van het vlaggeschip ss Nieuw Amsterdam (van 1938), dat tijdens de Tweede Wereldoorlog (WO2) in gebruik was als troepentransportschip. Hij werd in april 1944 commodore van de HAL, had toen 41 dienstjaren en voer al 30 jaar als gezagvoerder. Hij was als gevolg van WO2 ongeveer zes jaar van huis. Na totaal 43 jaren vaartijd en tussendoor twee jaren een walbaan als Nautical Inspector (walkapitein) in New York. Daar was hij enige tijd ook hoofd van de personeelsafdeling van het Netherlands Shipping and Trading Committee (NSTC). In 1946 ging hij met pensioen, en daarna was hij nog een periode een lid van de Raad voor de Scheepvaart. Zijn zoon George Barendse (geboren op 09-01-1929 en overleden op 08-08-2019) emigreerde na de oorlog op 17-jarige leeftijd naar de Verenigde Staten.

In een artikel in het Algemeen Dagblad van 24 maart 1973 over de 100-jarige HAL staat ook een fotootje van George J. Barendse als kwekeling. Op 14 augustus 1973 stond er een artikel in Het vrije volk n.a.v. het niet uitgevoerde plan om de Nieuw Amsterdam tot hotel en congrescentrum te maken. Ter gelegenheid van zijn 90ste verjaardag verscheen er een artikel in Het Parool van 26 januari 1974. En in 1980, toen hij 96 jaar oud was, stond er een artikeltje in De Telegraaf. Op de collectiewebsite van het Scheepvaartmuseum zijn de foto's uit een fotoalbum van George Barendse opgenomen (dit is lastig te vinden in het archiefsysteem). Hij overleed op 16 mei 1981.

Ooit bezocht ik in mijn jeugd samen met mijn vader het ss Nieuw Amsterdam, en op een ander moment ook het ss Willem Barentsz (een walvisvaarder). Beide bezoeken waren waarschijnlijk ergens tussen 1960 en 1964. Een zeer uitgebreid verslag over bouw, tewaterlating, inrichting, uitrusting en proefvaarten van de Nieuw Amsterdam stond in 1938 in een speciale uitgave van het tijdschrift Schip en Werf.

In 2021 bracht ik een bezoek aan het sinds 2010/2012 tot hotel- en evenementschip getransformeerde ss Rotterdam. Bij de nieuwbouw van dit schip - in tegenstelling tot de Nieuw Amsterdam - was er al rekening mee gehouden dat het mogelijk in de toekomst ook als troepentransportschip zou moeten worden gebruikt. De stichting 'Vrienden van het ss Rotterdam' strijdt sinds 2001 voor het behoud van de Rotterdam als cultuurhistorisch en industrieel erfgoed. Ik raad je aan de website van de stichting eens te bekijken!

Grondschool, Luchtvaartnavigatie

Bredase Courant, 02-10-1939 (geraadpleegd op Delpher op 19-03-2024)
Al voor de inval van de Duitsers in Nederland werden koopvaardijschepen van het nog neutrale Nederland op o.a. de Noordzee getroffen door Duitse zeemijnen en aanvallen door U-boten van de Kriegsmarine of door vliegtuigen van de Luftwaffe. Tussen 9 september 1939 en 10 mei 1940 gingen daardoor zesentwintig Nederlandse koopvaarders verloren. In deze periode, de Phoney War of Schemeroorlog genoemd, veroorzaakten de blokkademaatregelen van de Britten ernstig oponthoud - en ook grotere risico's - voor de scheepvaart van en naar Nederland. Kapitein Barendse had hiermee te maken als gezagvoerder van het ss Statendam (Q4 1939) en het ss Volendam (Q1 1940), zoals blijkt uit zijn persoonlijk dagboek uit deze periode, dat is gearchiveerd bij het NIOD (inventaris 575). Het Marineblad van januari 1940 geeft een opsomming van alle incidenten in de periode 01-09-1939 tot 01-01-1940.

De chronologie van de uitbreiding van de mijnenvelden rondom het Verenigd Koninkrijk en Ierland in de jaren 1939/1940 is aangeven op dit kaartje. Meer informatie over zeemijnen en tegenmaatregelen vind je op de pagina's Mijnendienst en ... mijnenkaarten WO1 en WO2. Meer informatie over handelsbescherming kun je vinden op de pagina Zeeverkeer. Informatie over de totale verliezen van de Nederlandse Koopvaardij gedurende WO2 kun je lezen op de pagina ... oorlogsroutes Nieuw Amsterdam.

Full-Width Gallery

Comportementboek Kweekschool George Barendse
Kwekeling George J. Barendse
Op 15-jarige leeftijd 'ingenomen' op de Kweekschool. Ook van zijn oom Gerrit Barendse is de inschrijving van 28-08-1858 in een  comportementboek terug te vinden.
Voorschip ss Nieuw Amsterdam WO2
Voorschip van de Nieuw Amsterdam
Tijdens WO2 was dit grootste Nederlandse schip in de loop van de tijd sterk  aangepast om te kunnen functioneren als troepentransportschip. Het was daarvoor in camouflagekleur geverfd en de brug- en enkele andere ramen waren bepantserd. Ook was geschut geplaatst en waren een paravaanveegtuig (zie de kettingen op de bak) voor bescherming tegen verankerde mijnen en een degaussing-systeem voor bescherming tegen magnetische mijnen aangebracht. De accommodatie was geheel verbouwd om massaal transport van militairen mogelijk te maken. Uiteindelijk was het schip voor een koopvaarder voorzien van relatief veel geschut, en ook van richtapparatuur.

Het schip werd ook uitgerust met radar, wat uitzonderlijk was voor niet-marineschepen. Waarschijnlijk was dit een Type 271 of Type 272 systeem. Op bovenstaande foto is het antennehuis te zien. Echopresentatie was op een scope, niet op een PPI (Plan Position Indicator). Bij elke waargenomen echo die als mogelijk gevaarlijk werd geclassificeerd, veranderde men de koers en startte met zigzaggen.
Middendeel en achterschip ss Nieuw Amsterdam WO2
Middendeel en achterschip
Meestal voer het schip zelfstandig, dus niet in een groter konvooi, en zonder escorte. Dat was mogelijk omdat de maximale vaart hoog was, meer dan 20 knopen. Twee radiostations waren voortdurend bezet met telegrafisten en (de)codeersters. Elke vijandsmelding die ontvangen werd kon leiden tot een koersverandering, weg van het gevaar. Overdag waren meerdere geschutsopstellingen en uitkijkposten volledig bemand. Een afbeelding met de oorlogsroutes en een tijdlijn van de oorlogsinzet staan op een separate pagina.

George J. Barendse heeft tijdens WO2 in de periode 1942/1945 22 oorlogsreizen gemaakt als gezagvoerder op de Nieuw Amsterdam, waarbij hij ongeveer 212.000 man troepen vervoerde. Naast de scheepsbemanning waren er Britse en/of Amerikaanse militairen aan boord voor bediening van de wapens, de radar en de verbindingen. Het grootste aantal geëmbarkeerde personen tijdens een reis was ongeveer 9.100 (bemanning plus passagiers). De totale omvang van de  bemanning wisselde en was tussen 425 en 600 personen.

Het is lastig om zonder officiële informatie het exacte aantal gemaakte reizen te bepalen. Een reis ('uitreis' + 'thuisreis') betreft bijna altijd aankomsten in en vertrekken uit meerdere havens. Het vaarschema van de Nieuw Amsterdam in WO2 was deels zeer onregelmatig waardoor de scheiding tussen twee opeenvolgende reizen niet altijd goed te herleiden is. Soms vonden reizen deels in konvooi en deels zelfstandig (independent) plaats, maar steeds binnen een vorm van Naval Control of Shipping (NCS; tijdens WO2 Naval Control Service genoemd). De website Convoy Web - het is een grote database - geeft een goed overzicht van konvooien die tijdens WO2 gevaren hebben en van de havens die koopvaardijschepen - ook de independent varende schepen - hebben aangedaan. Dit vaarschema van de Nieuw Amsterdam over de periode september 1939 tot januari 1946 is afkomstig van die website. Op de trajecten 95 t/m 178 in het vaarschema was kapitein Barendse gezagvoerder van de Nieuw Amsterdam. In het archief van het NIMH zijn vier scheepsdossiers aanwezig, een daarvan vermeldt een groot deel van de oorlogsreizen met cumulatieve vaarafstanden en passagiersaantallen. Ook bevat dit dossier briefwisselingen over het inzetgebied van de Nieuw Amsterdam en over onderscheidingsaanvragen. Begin mei 1945, na de capitulatie van de Duitsers, ontving kapitein Barendse het telegram "Splice the mainbrace". De trajecten 184 t/m 191 (Southampton-Singapore en Singapore-Southampton) betreffen de eerste uitreis voor het transport van Nederlandse troepen naar Nederlands-Indië en de eerste thuisreis met repatrianten uit Nederlands-Indië (deze werd geteisterd door een mazelen- en griepepidemie).

In augustus 2021 ontdekte ik dat heel veel informatie over de Nieuw Amsterdam gedurende WO2 is te vinden in Band 3B (Varen 1941-1946) van de boekenserie 'dsts Nieuw Amsterdam' van dr. Nico Guns, inclusief kopieën van een deel van het geheime oorlogsdagboek van kapitein Barendse. Met de informatie uit dit boek erbij tel ik zelf 22 oorlogsreizen voor kapitein Barendse in het vaarschema (reizen 37 t/m 59, maar hij was gedurende reis 56 met verlof en kapitein Dekema was toen waarnemend gezagvoerder).


Full-Width Gallery

Uitkijkpost, geschut en reddingvlotten aan boord ss Nieuw Amsterdam WO2
De Nieuw Amsterdam in WO2 (a)
Een van de richtsystemen, reddingvlotten en een van de twee vierloops 40 mm Bofors kanons. Ook waren er uiteindelijk zestien 20 mm Oerlikon mitrailleurs geïnstalleerd, evenals een aantal andere wapensystemen. (foto Nationaal Archief)
Kanons aan boord ss Nieuw Amsterdam WO2
De Nieuw Amsterdam in WO2 (b)
Het enige 5" kanon, en daarachter een van de vier 3" kanons.  Aantal en types van de geïnstalleerde wapensystemen zijn tijdens WO2 enkele malen aangepast. (foto Nationaal Archief)

Full-Width Gallery

Uitkijkpost, geschut en reddingvlotten aan boord ss Nieuw Amsterdam WO2
De Nieuw Amsterdam in WO2 (c)
Het voorschip met twee van de vier 3" kanons. Ook de kettingen van het paravaanveegtuig zijn goed zichtbaar, evenals - rechtsonder - de paravaan aan stuurboordzijde. (foto Nationaal Archief)
Kanons aan boord ss Nieuw Amsterdam WO2
Drie gezagvoerders in oorlogstijd
Drie Nederlandse gezagvoerders poseren in 1943 in Melbourne voor de camera. Van links naar rechts: kapitein Barend A. Potjer van het in WO2 tot hospitaalschip voor Australië omgebouwde ms Oranje (Stoomvaart Maatschappij Nederland, SMN), KTZ Willem Harmsen, commandant van Hr.Ms. Jacob van Heemskerck, en kapitein George J. Barendse van het ss Nieuw Amsterdam. (foto Scheepvaartmuseum)

Full-Width Gallery

Uitkijkpost, geschut en reddingvlotten aan boord ss Nieuw Amsterdam WO2
De Oranje als hospitaalschip voor de Australische marine
Zoals de Nieuw Amsterdam van de HAL een 'Rotterdams schip' was, was de Oranje van SMN - gebouwd in en beheerd vanuit Amsterdam - een 'Amsterdams schip'. Tijdens de proefvaart in 1939 bleek het vlaggeschip van de SMN het snelste motorschip ter wereld te zijn. Het behaalde een maximale vaart van 26,3 knopen. Evenals de Nieuw Amsterdam overleefde de Oranje WO2. (foto IMH)
Kanons aan boord ss Nieuw Amsterdam WO2
Hr.Ms. Jacob van Heemskerck
De Jacob van Heemskerck was als lichte kruiser nog in de afbouwfase toen het op 10 mei 1940 overhaast uit Amsterdam moest vertrekken. KTZ Harmsen was commandant van 30-04-1943 tot 27-05-1944. Het marineschip functioneerde in WO2 als escorteschip (zie dit en ook dit filmpje) en overleefde de oorlog. Het was uiteindelijk op 26 juli 1945 weer terug in Nederland. (foto IMH)

De volgende tekst is een anekdote m.b.t. zowel de Jacob van Heemskerck als de Nieuw Amsterdam. Het hele artikel, geschreven door M.F. Bus op basis van aantekeningen van C.F.C. Thoms (een officier van de technische dienst aan boord van de Heemskerck), verscheen op de bladzijden 21 t/m 25 van het Marineblad van mei 2007.
"Een gedenkwaardig incident vond plaats in februari 1943 met de nieuwe commandant KTZ W. Harmsen, die afkomstig was van de getorpedeerde Hr.Ms. Isaac Sweers in de Middellandse Zee. Tijdens het begeleiden van een konvooi, waaronder de Nieuw Amsterdam, met een uit Libië thuisvarende divisie van 10.000 Australische en Nieuw-Zeelandse troepen aan boord, maakte de Heemskerck zigzagkoersen bij een vaart van 26 knopen. Tot de roerganger, die geen zicht had op het buitengebeuren, een order verkeerd begreep en toedraaide in plaats van afdraaide. De reactie van de officier van de wacht was volle kracht achteruit. Alle machines stonden te dansen, maar het schip lag wel in een recordtijd stil. Geluk gehad door snel ingrijpen. Een woedende stuurman op de brugvleugel van de Nieuw Amsterdam door deze stunt, maar bij een soortgelijk geval is een Engelse lichte kruiser in twee stukken gevaren."

In februari 1943 was KTZ Harmsen echter niet de commandant van de Jacob van Heemskerck, dat was KTZ E.J. van Holthe. Het getal van 10.000 is ook niet juist: de Australische negende infanterie divisie bestond tijdens het redeployment (Operation Pamphlet) uit ongeveer 31.000 militairen, waarvan 6.239 aan boord van de Nieuw Amsterdam waren geëmbarkeerd (in een persoonlijk zakboekje van een opvarende - mogelijk de 'staf-kapitein', 1ste stuurman Rens Brands? - wordt het aantal 6.262 genoemd).


ss Nieuw Amsterdam eerste aankomst Rotterdam na WO2

De Nieuw Amsterdam na WO2 (a)
Nog steeds in oorlogsuitmonstering bij de eerste aankomst in Rotterdam na WO2 met repatrianten uit Nederlands-Indië op 10 april 1946 (in het Nationaal Archief is een gedigitaliseerd bestand opgenomen van een  passagierslijst met o.a. de repatrianten van deze reis, zie pagina's 166 t/m 173). De schoorstenen zijn al weer in HAL-kleuren geverfd en het schip is gepavoiseerd. Op deze foto is ook de behuizing van de tijdens WO2 geïnstalleerde radarantenne - tussen mast en schoorsteen - goed zichtbaar. Tussen 11 september 1940 en 8 april 1946 toen het schip aan het Britse Ministry of War Transport was verhuurd, vervoerde het ongeveer 378.000 militairen en civiele passagiers, waarbij meer dan 530.000 zeemijl (981.560 km) werd afgelegd. (foto Stadsarchief Rotterdam)

Full-Width Gallery

ss Nieuw Amsterdam eerste aankomst Rotterdam na WO2
De Nieuw Amsterdam na WO2 (b)
Eerste terugkomst in Rotterdam na WO2 op 10 april 1946 met repatrianten uit Nederlands-Indië. De in WO2 aangebrachte geschutsopstellingen zijn dan al verwijderd. (foto Stadsarchief Rotterdam)
Accommodatie ss Nieuw Amsterdam als troepentransportschip
Accommodatie van de Nieuw Amsterdam
De repatrianten uit Nederlands-Indië werden nog net zo ondergebracht als de militairen tijdens de troepentransporten. De kooiconstructies waren zogenaamde 'standees', 2 t/m 5 klapkooien hoog.
ss Nieuw Amsterdam als passagier- en cruiseschip na WO2

De Nieuw Amsterdam na WO2 (c)
Na 18 maanden werk om het troepentransportschip tot passagierschip te herstellen (met kosten die hoger waren dan die van de nieuwbouw), én vele jaren later, weer in volledig civiele uitmonstering en met een nieuwe rompkleur als luxe passagier- en cruiseschip. Kenner van het schip Nico Guns heeft in 2016 een presentatie gehouden over de inrichting en de kunst aan boord van de Nieuw Amsterdam. Sinds half januari 2022 zijn de passagierslijsten van de HAL over de periode 1900-1969 online beschikbaar bij het Stadsarchief Rotterdam.

fotogebruik
laatst bijgewerkt op 15 september 2024

© Copyright 2021-2024 Frans Bönig

contact    |    privacy